Terugval

Menno Voorwinde, 15 september 2025

Dat ik populisten het residu van de goorste beerput vind, mag onderhand wel bekend zijn. Mensen die vol haat zitten, niet dom zijn en charisma uitbuiten om mensen tegen elkaar op te zetten, mogen in de schaduw van mijn niet geringe ontlasting nog geen rotte appel eten. Zij weten dondersgoed wiens onderbuik makkelijk te kriebelen is. Het makkelijkst zijn de zwakkeren in de samenleving. Diegenen die het eerst worden geraakt bij, bijvoorbeeld, een economische crisis. Populisten voeden de in het nauw gedreven burger met zondebok gevoelens die makkelijk weerlegbaar zijn, maar precies die knop raakt waardoor andere knoppen worden uitgeschakeld. Zelf spinnen populisten daar goed garen bij. Hoe groter de populariteit, hoe groter de financiële toevoer en politieke macht.

Al langer (als in héél lang) leg ik verbanden tussen (krakkemikkig) onderwijs, sociale media en populisme. Omdat ik al aardig wat columns heb geschreven over de vernietigende werking van ongereguleerde Sociale Media, wil ik hier wat dieper ingaan op wat noodzakelijk is in het onderwijs om mensen te wapenen tegen populisme en fakenews. Twee zaken die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Er zijn inmiddels al talloze academische onderzoeken in diverse landen (o.a. Nederland) gedaan, die een direct verband aantonen tussen lager opgeleiden en hun gevoeligheid voor populistische retoriek, economische onzekerheid en (meestal door populisten) aangejaagd wantrouwen in traditionele instituties (‘elite’) en zich daardoor buitengesloten voelen.

Ik vertel waarschijnlijk niks nieuws. De conclusies van deze onderzoeken, voor de goede orde, zijn allerminst een minachting van de lager opgeleiden. Het is nu eenmaal lastig om gevoelens van onvrede op de juiste problematiek te plakken. Dat is dan ook precies waar de knoppen zitten die populisten feilloos weten in te drukken. Voor (slimme) populisten is het een kleine moeite om voor eigen gewin deze klasse uit te buiten en zelf buiten schot te blijven.

Maar wat te doen? Praten met populisten of hun trouwe volgers werkt niet. De ingepompte retoriek door populisten is inmiddels als absolute waarheid omarmd en is niet meer te bestrijden. Er zal naar andere wegen gezocht moeten worden. De volwassen populistisch ‘bekeerden,’ keren zich niet meer af van hun boegbeeld. Er zijn interessante studies door het Nationaal Regieorgaan (NRO) en de Hogeschool van Amsterdam (HvA) naar ‘burgerschapsonderwijs’ gedaan. De studies hiertoe onderzoeken het belang van kritisch denkvermogen, kennis van democratische processen en de vaardigheid met polarisatie om te kunnen gaan. De uitkomst is dat goed burgerschapsonderwijs de weerbaarheid van jongeren tegen desinformatie en polarisatie aanzienlijk vergroot.

Zowel de UNESCO als de Varkey Foundation (die het Global Education and Skills Forum organiseert) hebben de afgelopen jaren benadrukt dat een falend onderwijssysteem een van de oorzaken is van het groeiende populisme. Zij pleiten voor de integratie van burgerschapsonderwijs, zoals hierboven beschreven, in het reguliere onderwijs. Naast, uiteraard, het normale pakket van kennisoverdracht. Burgerschapsonderwijs lijkt vooralsnog de enige methode om het overal groeiende populisme in te dammen. Dit concept wordt inmiddels wereldwijd breed gedragen door onderzoekers en wetenschappers. Voordeel is dat burgerschapsonderwijs op elk niveau geïntegreerd kan worden. Het is dus niet afhankelijk van opleidingsniveau.

Natuurlijk is dat niet het enige wat moet gebeuren (denk bijvoorbeeld aan Sociale Media, dat nu nog in een wild west fase is, zonder adequate regulering en spelregels). Big Tech moet aanzienlijk in macht slinken (gedwongen, wat mij betreft) om onze jeugd een extra paraplu te verschaffen tegen de zure regen van populisme. Daarnaast moet de erosie van de democratie van binnenuit, tegengegaan worden. De regels om aan het democratisch proces te mogen meedoen moeten strenger en duidelijker. In ieder geval dusdanig dat antidemocratische krachten niet meer kunnen deelnemen aan democratische processen. Niet alleen vooraf, maar ook bij verandering van koers.

We zijn eigenlijk te laat, maar nog niet helemaal verloren. Haast is geboden want, schrik niet, er is in de laatste 35 jaar niet zo’n wereldwijde terugval in democratie als nu geconstateerd. Maar liefst 70% van de wereldbevolking leeft onder een autoritair bewind, terwijl slechts 13% van de wereldbevolking in een liberale democratie* leeft.

Ik durf hierbij rustig te stellen dat populisten, die overal ter wereld, zich in de democratische processen hebben gewurmd, onderwijs frustreren en, zoals in Nederland, vaak reduceren door bezuinigingen. Het is voor het voortbestaan van populistische partijen van groot belang dat hun achterban niet de wapens krijgen die opstand tegen hun eigen leiders kan ontketenen.

Ik denk dat het de hoogste tijd is om de terugval in democratieën overal ter wereld via het systeem van burgerschapsonderwijs een halt toe te roepen, voordat het populistische veelkoppige gedrocht alle democratieën heeft opgevreten. Dit vereist wel een flinke investering in het onderwijs, maar dat mag een kleine prijs zijn als je daardoor de democratie veiligstelt.

*13% is het percentage ‘echte’ democratieën, in tegenstelling tot ‘onvolledige’ democratieën die merkbaar vrijheden van burgers beperkt en waar democratische instituties wankel zijn, of geheel ontbreken.